بی‌پلاک‌ - پایگاه تخصصی اشعار آئینی

بندهای نوحه و درون مایه های آن
اگر بپذیریم که نوحه مثل شعر، روایت عاطفی صرف نیست واین دو قالب در ماهیت وجودی تفاوتی با هم ندارند، بایستی نوحه را نیز هم چون شعر واقعی از محدوده یک عنصر (مثلاً فقط احساس و عاطفه ساده) خارج کرد و ابعاد دیگری نیز برای آن در نظر گرفت تا وسعت و دامنه بیشتری بیابد.

برخی از پیش فرض ها در نوحه بدین شرح است:
1ـ احساس و عاطفه (بیان حسی)

الف) بعد حماسی (شکوه و عظمت)
ب) بعد مراثی (اندوه و غربت)
2ـ اندیشه و پیام (عرفان ـ حرکت به سمت تعالی)
3ـ وصف و تصویرپردازی (تجسم به جای گزارش برای رسیدن به بیان هنری)
درست است که به واسطه تنگنای وزن (ریتم و سبک) و کمبود مضمون و دیگر دلایل فنی نمی توان از شاعر و نوحه سرا انتظار داشت در هر نوحه ای تمامی این عناصر را بگنجاند اما باید از او خواست به حداقل ها اکتفا نکرده، صرفاً بیانی عاطفی و ترحم برانگیز نسبت به مراثی اهل بیت نداشته باشد. اگر قرار باشد در نوحه صرفاً همان مضامینی مطرح شود که در مرثیه (روضه) مطرح شده، پس تفاوت این دو قالب در چیست؟
بنابراین حالت پیش فرض آن است که نوحه سرا اگر نمی تواند در هر بند تمامی عناصر بالا را بگنجاند، تلاش کند در هر یک از بندها جلوه ای از این عناصر  را بنمایاند و در هر بند، یکی از آن ها را برجسته سازی کند.

تعداد بندهای نوحه
از چند جهت قابل بررسی است:
-    در گذشته ی نه چندان دور، بخش مهمی از مداحی را نوحه شاعران نوحه سرا تشکیل می داد و برای آن که ظرفیت زمانی و مکانی نوحه متناسب باشد، معمولاً نوحه سرا  8 بند آماده می ساخت.
امروزه از آن جا که قالب نوحه شاخه های متفاوتی چون زمینه و شور یافته، حجم و تعداد بندها بسیار کم تر شده و به حداقل 2 بند تقلیل یافته است. مهم تر عنصری که در نوحه وجود دارد و دیگر قالب ها (شور و زمینه) از آن بی بهره اند، همراهی مخاطب(مستمع) با آن است. در نوحه، مخاطب (مستمع) صرفاً سینه نمی زند بلکه در فواصل مداحی، خود تبدیلِ به مداح می شود و بخشی از نوحه ـ که بهتر است بگوییم بخش مهمی از ظرفیت مجلس ـ را اجرا و اداره می کند.
-    مضمون نوحه ها در هر بند متفاوت و با تمایزهایی همراه بود. برخی از بندها حسّی و عاطفی همراه با بار مرثیه، برخی  کاملاً حماسی و رجزی، و نیز تعدادی از بندها بار محتوایی و تحلیل تاریخ را به دوش می کشید.
-    کالبد و قالب نوحه، معمولاً برگرفته از چارچوب و فرم شعر بود به عبارت دیگر به جای آن که نوحه یک اثر دم دست و یک بار مصرف باشد، شاعر نوحه سرا برای آن وقت کافی گذاشته، حق آن را - چه از نظر ادبی و هنری و چه از نظر معنوی - در حد توان ادا می کرد.
یکی از دلایل مهم جاودانگی برخی نوحه ها از قدیم تا امروز قطعاً به همین امر باز می گردد. شاعر در خلوت خود با معشوق، تمام ذهن، حواس و ذوق خود را وقف نوحه می ساخت. با سطرسطر و مصراع مصراع آن می گریست و از شیره جان و وجود خویش برای خلق اثر مایه می گذاشت و نهایتاً نوحه سروده شده، اثری ماندگار و تأثیرگذار بر اذهان می شد.

ت)درون مایه و محتوای نوحه
آثار ادبی از نظر نوع محتوا و درون مایه به 4 دسته مهم تقسیم شده است:
1) غنایی (عاشقانه)
2) حماسی
3) تعلیمی
4) نمایشی
از آنجا که آثار عاشقانه و عارفانه از قرن هفتم به بعد پیوند عمیقی با هم یافته و در شعر حافظ (قرن هشتم)  به اوج خود رسیده است، می توان این استنباط را داشت که در لایه های درونی هر شعر عرفانی نوعی «حماسه» و مبارزه نهفته است.
در شعر ولایی عاشورایی نیز این مهم بایستی در نظر گرفته شود؛ براستی مگر جز این است که همه اصحاب امام حسین علیه السلام ابتدا بر طاغوت درون غلبه کرده تا توانسته اند به فوز عظیم هم رکابی امام حسین علیه السلام و شهادت در راه ایشان دست یابند؟
با توجه به این مقدمه، نمی توان باور داشت که در نوحه، عنصر حماسه دخیل نیست و نقشی ندارد.

 ج) اقتضائات و شرایط نوحه پردازی
چه بسیار کسانی که توانایی و استعداد شاعری دارند اما ذوق خداداد شاعری خود را در رسیدن به آمال و آرزوهای دنیوی صرف می کنند. اما آن که به حریم شعر ولایی راه یافته و ذوق خود را در خدمت اهل بیت علیهم السلام قرار داده است در حقیقت به شایستگی ها و قابلیت هایی دست یافته که توفیق دارد در این مسیر معنوی گام بردارد.
در این مختصر، به برخی از این قابلیت ها اشاره می کنیم. لازم به ذکر است آنچه بر آن تأکید و اشاره داریم فراتر از حد توانایی های فرد در امر شاعری است و بدیهی است آن که به فنون شاعری و هنرهای والای سرودن آشنا نیست، در حقیقت از شرایط اولیه شاعری بی بهره است و نمی تواند مصداق گزینه های زیر باشد:

1.    یک مستمع شایسته برای برنامه های هیئت
شاعری که به شعر ولایی روی آورده و قرار است نوحه سرا باشد، در مرحله اول یک مستمع(مخاطب) شایسته برای برنامه های هیئت است.
انس با هیئت داشتن به مفهوم واقعی، یعنی اهل ذکر و مونس اشک بودن. شاعری که با فضای حسی و عاطفی و نیز حال و هوای معنوی هیئت بیگانه است، نمی تواند نوحه سرای خوبی باشد.

2.    مقبول طبع عام و خاص
هرچند زبان شعر باید فراتر از زبان عموم مردم باشد، اما در حقیقت برخاسته از زبان مردم است.در شعر ولایی و نوحه نیز همین دو رویکرد وجود دارد.
شاعر نوحه سرا باید زبانی از سنخ مخاطبان(مستمعان) هیئت داشته باشد. زبان صرفاً شاعرانه، متکلف، فاضل مآبانه و آکنده از اصطلاحات و استعارات خاص ادبی ـ که سنخیتی با شیوه کلام مرسوم در هیئآت ندارد ـ قطعاً کارساز و مقبول نیست. طببعا زبانی که در قدم اول مقبول طبع مردم صاحب نظر نیفتد، نمی تواند راه گشا و جریان ساز هم باشد.
گفتیم که زبان شعر باید برخاسته از زبان مردم باشد. خمیرمایه شعر ولایی و نوحه نیز باید برگرفته از زبان هیئت و مخاطبان باشد. بدون توجه به این شرط، مراحل بعد یعنی «تأثیرگذاری» و «جریان سازی» اتفاق نمی افتد.

3.    پرهیز از نغمه های نامتناسب با فضای هیئت
شالوده نوحه، موسیقی و نغمات است. نغماتی که باید معنوی باشد از دل برخاسته، بر دل ها بنشیند. نغمه ای که هم نوا با زلال اشک شاعر و دیگر مخاطبان هیئت جاری شده باشد. اگر این شرط را در نظر نگیریم و موسیقی و نغمه های نوحه را، خارج از حال و هوای هیئت تهیه و تأمین کنیم، قطعاً موسیقی نوحه معنوی و آسمانی نخواهد بود.
آنان که با بهره گیری از نغمات و سبک های خارج از حال و هوای هیئت ـ مثلاً سبک های ترانه و سرودهای خاص ـ می پندارند می توانند بر رونق هیئت بیفزایند، سخت در خطایند. مداح یا شاعری که از روی سبک فلان خواننده رپ و ... برای مراسم ولادت یا شهادت حضرات معصومین علیهم السلام، نوحه و سرود ارائه می کند، خواسته یا ناخواسته در صدد رونق بازار خود است، نه دستگاه اهل بیت و باید به او متذکر شد:
این ره که تو می روی به ترکستان است!

4.    راهنمای مداح ، نه پیرو او
شاعر ولایی و نوحه سرا بایستی همراه و هم دل مداح باشد و یاری گر او اما نه زیردست او!
هیچ کس نمی تواند این نکته را انکار کند که حجم بسیاری از مداحی ـ چه از نظر کیفی و چه کمی ـ وابسته به شعر و مضمون شاعران است و شرط اولیه  شاعری، دانش و فضل (دارایی) و مهارت (توانایی) در کار است؛ با توجه به این زمینه ها، از شاعر انتظار می رود با بهره گیری  از این دو ابزار قدرتمند ـ که خداوند در او به ودیعت نهاده ـ راهنمای مداح باشد نه پیرو او! و نباید حیطه کارشان را به این دو فضای کوچک محدود کنند:
- بازسازی روضه ها و زبان حال های خودساخته مداح
- تولید شعرهای سفارشی متناسب با نیاز مداح، بی آن که به تکلیف واقعی خود (هدایت فکری مداح و مستمع) توجه داشته باشند!

5 .  توجه  به عناصر سبک و موسیقی
نوحه، قالبی است که با دیگر قالب های شعری تفاوت های اساسی دارد. از جمله تفاوت ها، سرایش آن بر اساس «سبک» پیشنهادی است نه «وزن عروضی».
بر اساس همین تمایز است که بسیاری از افراد که هیچ شناختی از اوزان عروضی ندارند، به نوحه سرایی می پردازند و قدم به قدم بر اساس تمرکز، تمرین و کسب تجربه در نوحه سرایی و مقایسه با وزن های شعری، زمینه های سرایش شعر نیز می یابند. بر این اساس، «نوحه» حق فراوانی بر بسیاری از شاعران دارد.

6.توجه به سهم قابل توجه مخاطب
از  تفاوت های نوحه با دیگر قالب ها، سهم مخاطب در ارائه آن است. «نوحه» فقط سروده یا خوانده نمی شود، بلکه به شکل گروهی اجرا می شود. بنابراین برای نیل این هدف ـ اجرای نوحه ـ شاعر اجباراً به مخاطب(مستمع) و نیازها، تمایلات و توانایی های او توجه دارد؛ به همین دلیل، به دیدگاه مخاطب از همان ابتدای سرایش نوحه توجه داشته،در انتخاب نوع زبان، نوع چینش و نظم موسیقایی واژه ها، ایجاد فضای هنری، ارائه محتوا و مفهوم، انتقال حس و عاطفه، و... نیازهای هنری و معنوی او را دخیل بداند.

بنابر دلائل یادشده، شاعر تدابیری می اندیشد تا نوحه او مقبول واقع شود؛ از جمله:
*بند اول و اصطلاحاً «سربند» نوحه را ساده، روان، حسی و تأثیرگذار می سراید و سعی دارد برجستگی های لازم در همان بند اول نوحه مشهود باشد.
*مقصود از تأثیرگذاری، بهره مندی از جاذبه های هنری است والّا تأثیرات عاطفی، واکنش های سطحی و زودگذر به همراه خواهد داشت.
*شاعر نوحه سرا از عنصر موسیقی (بویژه غنای قافیه و نیز تکرار کلمات که دلنشینی به همراه دارد) غافل نیست؛ چراکه موسیقی باعث تداعی معانی می گردد وهمه می دانیم تکرار در به خاطر سپردن شعر، نقش بسزایی دارد.
به یاد داشته باشیم که مخاطبان، از نظر ذائقه ها، سطح فرهنگ، نیازهای محتوایی و حسی در یک سطح نیستند، بنابراین به همان اندازه که در دلنشینی نوحه و تأثیرگذاری آن توجه داریم لازم است به انتقال پیام، تعالی اندیشه مخاطب و پرشور و حماسی داشتن محفل اهل بیت تأمل کرده، در نوحه  آن ها را در نظر بگیریم.

7.توجه به ویژگی های بند اول نوحه
بنابر آنچه گفتیم، می توانیم ویژگی های بند اول نوحه را در چند کلام خلاصه کنیم.
1ـ سادگی و روانی در کنار سلامت زبان
2ـ غنای موسیقیایی بویژه در قافیه ها
3ـ غنای محتوایی و تأثیرگذاری
4ـ دلنشینی  و هنری بودن بیان
5ـ بهره مند از زمینه های تداعی

8.کوشش و وسواس هنری
در یک اثر ادبی، چینش واژه ها و سرودن شعر، قدم اول است نه آخر! برخی می پندارند به مجرد الهام مضامین و قافیه بندی آنها، اثری هنری آفریده اند و شعر، تکوین یافته است اما حقیقت چیز دیگری است.
شاعر (نوحه سرا) لازم است با دقت و وسواس هنری بر اجزای شعر تأمل کرده،  روابط هنری، تناسب مضمون، محتوا، موسیقی و جلوه های ادبی آن را به دقت بررسی کند و خلأهای احتمالی را رفع نماید.
در قیاس با مرحله اولیه شعر که جوشش و الهام شعری نامیده شده، این مرحله مهم اصطلاحاً کوشش نام دارد.
هدف ما از ذکر این نکته، تأکید مجدد بر این موضوع است که نوحه نیز مثل دیگر قالب های شعری نیازمند پرورش و وسواس هنری است تا به مرحله کمال و ارزش های والای هنری برسد.

9.بهره گیری هنری از عناصر تاریخی
از آن جا که اشارات تاریخی بخش فراوانی از نوحه را تشکیل می دهد، لازم است شاعر در روایت تاریخ و بازسازی آن به «تلمیح» و نیز «تناسب واژگانی» یا «مراعات نظیر» توجه خاصی داشته باشد.
در نوحه، مراعات نظیر و ایجاد شبکه تناظر معنایی فواید فراوانی دارد که از جمله آنها یک دستی هنری، سامان و انسجام معنایی  در ذهن مخاطب(مستمع) و ایجاد تداعی معانی است؛ عدم توجه به آن نیز از ارزش های هنری نوحه به شدت می کاهد اگر تناسب واژگانی به شکل دقیق و صحیح خود و با هنرمندی ایجاد شود، شعر(نوحه) اصطلاحاً چندلایه می شود و ابعاد مختلفی می یابد.
شده سلیمان من غرقه به خون پیکرت
در کف اهریمن است خاتم و انگشترت
یوسفم شده بی پیرهن        الا ای سر دور از بدن
دشمنت تن پاک تو را        کرده با خاک و خونت کفن

د)نوحه؛ عرصه ی نوگرایی
اگر بپذیریم که شاعر نوحه سرا نباید نوحه را دم دست و یکبار مصرف بپندارد، پس لازم است جوهره شعری را در آن دخیل بداند.
نتیجه شعریت یک اثر، تازگی و طراوت و بداعت است که به ایجاد کلنجار ذهنی مخاطب و تسخیر ذهن و اندیشه او منجر می شود. راز زیبایی در همین امر است اگر شعری از دل برخیزد و از صافی ذهن، زبان و خیال و اندیشه شاعر عبور کند و این عناصر پیوند مناسب و یکدستی با هم داشته باشد، قطعاٌ اثر،هنری و تأثیرگذار خواهد بود.
از آن جا که هر تازگی و بداعتی به «جسارت زبان» و خروج از هنجارهای معمول گفتار وابسته است، شاعر برای رسیدن به تازگی و زیبایی الزاماً باید مرزهای زبان را بشناسد و راهکارهای خروج از آن را بررسی و تجربه کند. اگر با نگاهی خارج از تعصب به اشعار برخی شاعران امروز بنگریم با این حقیقت تلخ مواجه می شویم که در شعر امروز با مفهوم خلاقیت، نوگرایی، بداعت، هنجارشکنی (با هدف تعالی زبان) بسیار کم تر از همیشه روبروئیم.

ذ. برخی تکنیک ها و شگردهای زبانی در نوحه پردازی
- فضاسازی در نوحه
- توصیف و تصویرپردازی در نوحه
1ـ وصف
2ـ تصویرسازی
ایجاد تناظرهای آوایی:
الف: موازنه
ب: ترصیع
ج: کاربرد مزدوج ها
ـ مدرّج (ترکیب مصراع¬ها)
ـ بیان استعاری
ـ ساخت واحد¬های عددی تازه
ـ ساخت معادل¬های زبانی
و...


خلاصه مباحث در باره نوحه
1.    نوحه قالب مجزای شعری  در ادب فارسی است و باید تمام نکات ادبی و بلاغی را در آن توجه داشت و از مستقیم گویی در آن پرهیز نمود.
2.    در طول تاریخ، در صورت، زبان، موسیقی و ساختار آن تحولات فراوان راه یافته اما جایگاه آن حفظ شده است.
3.    قالب نوحه نقش مستمع را پررنگ و تعامل او با مداح را پویا می کند.
4.    عرصه ارائه انواع مضامین حماسی، عاطفی، فکری و حتی انقلابی است.
5.    عرصه نوپردازی در زمینه های مختلف ( موسیقی، شیوه بیان های متفاوت، زبان مردمی، بازسازی های هنری تاریخی، فرم های تازه و پیکره بندی های تازه، و...) است و در این عرصه تجربه های موفقی وجود دارد.
6.    هریک از قالب های نوحه، ظرفیت خاص خود را دارد در نوآوری های امروز نباید نوحه را فدای قالب های دیگر نمود؛ زیرا جایگاه، فرم و نحوه تأثیرگذاری آن محفوظ است و تجربه نشان داده قالب های دیگر نتوانسته نقش آن را برعهده بگیرد. توجه به ظرفیت قالب های نوحه و تمایز میان آن ها ( مثلاً میان نوحه و زمینه) کمک شایان توجهی شاعر نوحه پرداز  و  مداح می کند.