در ميان جوانان برومند «بنىهاشم»، «مسلم بن عقيل»، فرزند عقيل يکى از چهرههاى تابناک و شخصيتهاى بارز، به شمار مىرفت. «عقيل» برادر حضرت على عليه السلام و دومين فرزند ابوطالب بود.
معاويه، پس از بيست سال سلطنت استبدادى مُرد. يزيد، پس از معاويه بر سر کار آمد و با تهديد و تطميع بر اوضاع مسلط شد. مىخواست اباعبدالله الحسين عليه السلام را هم به بيعت وادار کند، که سيدالشهدا نپذيرفت و به طور مخفيانه، همراه با جمعى از خانواده خود، شبانه از مدينه بيرون آمد و به حرم خدا در مکه پناهنده شد، تا در ضمن آن، از فرصت مناسب ايام حج در جهت آگاهانيدن مردم، بهرهبردارى کند.
«مسلم بن عقيل»، برادرزاده اميرالمؤمنين و پسر عموى حسين بن على بود. دودمانى که مسلم در آن رشد يافت، دودمان علم و فضيلت و شرف بود و خاندانى که شخصيت انسانى و اسلامى «مسلم بن عقيل» در آن شکل گرفت، بهترين زمينه را براى تربيت و تکامل معنوى و حماسى مسلم فراهم کرد. از آغاز کودکى، در ميان جوانان بنىهاشم به خصوص در کنار امام حسن و امام حسين عليهماالسلام بزرگ شد و کمالات اخلاقى و بنيان ولايت و درسهاى حماسه و ايثار و شجاعت را به خوبى فرا گرفت. اجداد «مسلم بن عقيل» کسانى، چون «ابوطالب» و «فاطمه بنت اسد» بودند که در فرزندان خويش، شجاعت و ايمان و دلاورى را به ارث مىگذاشتند و «مسلم بن عقيل»، شاخهاى پربار از اين اصل و تبار بود؛ و بنا به اصل وراثت، خصلتهاى برجسته را از نياکان خود به ارث برده بود.
به نقل مورخان، در زمان حکومت آن حضرت (بين سالهاى 36 تا 40 هجرى) از جانب آن امام، متصدى برخى از منصبهاى نظامى در لشگر بوده است، از جمله در جنگ صفين، وقتى که اميرالمؤمنين عليهالسلام لشگر خود را صف آرايى مىکرد، امام حسن و امام حسين عليهماالسلام و عبدالله بن جعفر و «مسلم بن عقيل» را بر جناح راست سپاه، مامور کرد.
شناسنامه «مسلم بن عقيل» را، پيش از آن که از نياکان و سرزمين و قبيله جستجو کنيم، بايد در فکر، عمل و زندگانىاش بيابيم؛ اين بهترين معرف «مسلم بن عقيل» است. «مسلم بن عقيل»، در دوران خلافت على عليه السلام در خدمت آن حضرت، مدافع حق بود و پس از شهادت آن امام، هرگز از حق که در خاندان او و امامت دو فرزندش، حسنين عليهماالسلام تجسم پيدا کرده بود جدا نشد و عاقبت هم، جان پاکش را بر اين آستان فدا کرد.
يزيد براى حفظ سلطه و حاکميت بر کوفه عنصر ناپاک و سفاک و خشنى همچون «عبيدالله بن زياد» را که حاکم بصره بود، انتخاب کرد. «ابن زياد» با حفظ سمت، والى کوفه نيز شد. ماموريت ابن زياد آن بود که به کوفه برود و «مسلم بن عقيل» را دستگير کند و سپس او را محبوس يا تبعيد کند، يا به قتل برساند.
در دوران امامت ده ساله امام حسن مجتبى عليه السلام که از سختترين دورههاى تاريخ اسلام نسبت به پيروان اهلبيت و طرفداران حق بود، «مسلم بن عقيل» با خلوص هر چه تمام در مسير حق بود و از باوفاترين ياران و از خواص اصحاب امام حسن محسوب مىشد. پس از شهادت امام مجتبى عليه السلام که امامت به حسين بن على عليهماالسلام رسيد تا مرگ معاويه که يک دوره ده ساله بود؛ باز «مسلم بن عقيل» را در کنار امام حسين عليه السلام مىبينيم.
در اين دوره بيست ساله، يعنى از شهادت على عليه السلام تا حادثه کربلا بسيارى از کسان، يا مرعوب تهديدها شدند يا مجذوب زر و سيم و فريفته دنيا و صحنه حق را رها کردند و يا به معاويه پيوستند و يا انزواى بىدردسر را برگزيدند، ولى آنان که قلبى سرشار از ايمان و دلى سوخته در راه حق داشتند و مسلمانى را در صبر و مقاومت و مبارزه در شرايط دشوار مىدانستند، امامان حق را تنها نگذاشتند و با زبان و مال و جان و فرزند، به فداکارى در راه خدا و جهاد فى سبيل الله پرداختند. ارزش و فضيلت پيروان حق در آن دوره، به خصوص وقتى آشکارتر مىشود که به شرايط دشوار ديندارى و حقپرستى در روزگار سلطه امويان آگاه باشيم.
حضرت على عليه السلام از پيامبر اسلام حديثى را در مدح «عقيل» نقل مىکند که آن حضرت فرمودند:
«من او را (عقيل) به دو جهت دوست دارم: يکى، به خاطر خودش، و يکى هم به خاطر اين که پدرش ابوطالب او را دوست مىداشت.» و در آخر، خطاب به على عليه السلام فرمود:
«فرزند او «مسلم بن عقيل» کشته راه محبت فرزند تو خواهد شد. چشم مؤمنان بر او اشک مىريزد و فرشتگان مقرب پروردگار بر او درود مىفرستند.»
معاويه، پس از بيست سال سلطنت استبدادى مُرد. يزيد، پس از معاويه بر سر کار آمد و با تهديد و تطميع بر اوضاع مسلط شد. مىخواست اباعبدالله الحسين عليه السلام را هم به بيعت وادار کند، که سيدالشهدا نپذيرفت و به طور مخفيانه، همراه با جمعى از خانواده خود، شبانه از مدينه بيرون آمد و به حرم خدا در مکه پناهنده شد، تا در ضمن آن، از فرصت مناسب ايام حج در جهت آگاهانيدن مردم، بهرهبردارى کند.
سال شصت هجرى بود. اقامت چهار ماهه امام حسين عليه السلام در مکه و برخورد با مردم و تشکيل اجتماعات و گفتگوها، مردم را با انگيزه و اهداف امام، از امتناع از بيعت با يزيد، آشنا کرد؛ به خصوص مردم کوفه از اقدام انقلابى امام حسين عليه السلام خوشحال و اميدوار شدند. مردم کوفه، خاطره حکومت چهار ساله علوى را به ياد داشتند و در اين شهر، شخصيتهاى برجسته و چهرههاى درخشانى از مسلمانان متعهد و ياران اهلبيت بودند. از اين رو نامهها و طومارهاى مفصلى با امضاى چهرههاى معروف شيعه در کوفه و بصره به امام حسين عليه السلام نوشتند، که تعداد اين نامهها به هزاران مىرسيد. کوفيان، گروهى را هم به نمايندگى از طرف خود به سرکردگى «ابوعبدالله جدلى» به نزد آن حضرت فرستادند و نامههايى همراه آنان ارسال کردند.
در ميان نامهها و امضاها، نام شخصيتهاى بزرگى از کوفه همچون «شبث بن ربعى» و «سليمان بن صرد» و «مسيب بن نجبه» و ... به چشم مىخورد که از آن حضرت مىخواستند مردم را به بيعت با خود دعوت کند و به کوفه بيايد و يزيد را از خلافت خلع کند.
امام، تصميم گرفت در مقابل اصرار و دعوتهاى مکرر مردم کوفه، عکس العمل نشان داده و اقدامى کند. براى ارزيابى دقيق اوضاع کوفه و ميزان علاقه و استقبال مردم و تهيه مقدمات لازم و شناسايى و سازماندهى و تشکل نيروهاى انقلابى، ضرورى بود که کسى قبلا به کوفه رفته و اين ماموريت را انجام دهد و گزارشى دقيق از وضعيت شهر و مردم، به او بدهد.
حسين بن على عليهماالسلام در يکى از منازل ميان راه، خبر شهادت اين سه يار وفادار خويش را شنيد. شهادت «مسلم بن عقيل»، «هانى» بن عروه و عبدالله يقطر، امام را ناراحت کرد و امام فرمود: «انا لله و انا اليه راجعون» و اشک در چشمانش حلقه زد. چندين بار، براى «مسلم بن عقيل» و «هانى» از خداوند رحمت طلبيد و گفت: «خدايا براى ما و پيروانمان منزلتى والا قرار بده و ما را در قرارگاه رحمت خويش جمع گردان، که تو بر هر چيز، توانايى!»
حضرت حسين بن على عليهماالسلام مناسبترين فرد براى اين ماموريت محرمانه را «مسلم بن عقيل» ديد، که هم آگاهى سياسى و درايت کافى داشت، و هم تقوا و ديانت، و هم خويشاوند نزديک امام بود. به نمايندگانى که از کوفه آمده بودند، فرمود: من، برادر و پسر عمويم «مسلم بن عقيل» را با شما به کوفه مىفرستم، اگر مردم با او بيعت کردند؛ من نيز خواهم آمد.
اين که امام از «مسلم بن عقيل» به عنوان «برادرم» و «فرد مورد اعتمادم» نام مىبرد، ميزان اعتبار و لياقت و کفايت مسلم بن عقيل را مىرساند. آن گاه «مسلم بن عقيل» را طلبيد و به او فرمود: به کوفه مىروى، اگر ديدى که دل و زبان مردم يکى است و آنچنان که در اين نامهها نوشتهاند متحدند و مىتوان به وسيله آنان اقدامى کرد، نظر خودت را بر من بنويس و «مسلم بن عقيل» را وصيت و سفارش کرد، به اين که:
پرهيزکار و با تقوا باش؛ نرمش و مهربانى به کار ببر؛ فعاليتهاى خود را پوشيده دار؛ اگر مردم، يکدل و يک جان بودند و در ميانشان اختلافى نبود، مرا خبر کن.
اعزام «مسلم بن عقيل» و فرستادن اين پيام به کوفه، پاسخى به همه نامهها و دعوتها و طومارها بود. محتواى پيام امام، در اين چند محور، خلاصه مىشود:
1 - تاييد کامل از «مسلم بن عقيل» به عنوان برادر، پسر عمو و نمايندهاى مورد اطمينان.
2 - محدوده مسؤوليت «مسلم بن عقيل» در کوفه نسبت به ارزيابى وحدت کلمه و صداقت مردم.
3 - پاسخى به دعوتهاى مکرر، به عنوان اتمام حجت.
4 - درخواست از مردم براى حمايت و اطاعت از «مسلم بن عقيل».
«مسلم بن عقيل» با گرفتن دو راهنما از مکه به سوى کوفه حرکت کرد. و اينک، «مسلم بن عقيل»، با شهرى رو به روست، حادثه خيز و پر ماجرا و با گرايشهاى مختلف؛ شهرى با افکار گوناگون که اگر چه به ظاهر آرام است، اما آرامش قبل از طوفان را مىگذراند.
شيعيان، دسته دسته به خانه مختار مىآمدند و با «مسلم بن عقيل» ديدار و بيعت مىکردند و «مسلم بن عقيل» هم نامه امام حسين عليه السلام را خطاب به مؤمنان و مسلمانان کوفه براى هر جماعتى از آنان مىخواند.
روز به روز بر تعداد هواداران امام حسين عليه السلام که با نمايندهاش «مسلم بن عقيل»، بيعت مىکردند افزوده مىشد تا اين که پس از چند روز، به هزاران نفر مىرسيد.
با وجود اين همه بيعتگران جان بر کف و انقلابيهاى آماده براى هرگونه فداکارى در راه حمايت حسين عليه السلام و بر انداختن حکومت يزيد، «مسلم بن عقيل»، طى نامهاى اوضاع را به امام گزارش داد و با بيان شرايط و زمينه مساعد براى نهضت از امام خواست که به سوى کوفه بشتابد.
کنون «مسلم بن عقيل»، نگينى در ميان حلقه انبوه ياران است حضورش مايه دلگرمى اميدواران است شکوه و هيبتى دارد، ميان کوفيان جايى و محبوبيتى دارد، و هر شب، صحبت از جنگ است، سخن از شستشوى لکههاى ذلت و ننگ است کلام از شور جانسوز حقيقتهاست، ز «رفتن»ها و «ماندن»هاست. ولى دوران آن کم بود و کم پاييد، تمام شعلهها ناگه فرو خوابيد ...
پي نوشت ها
تاريخ طبرى
نفس المهموم شيخ عباس قمى (رحمت الله عليه)